Euskal haur eta gazte literatura historian zehar

Xabier Etxaniz Erle
Donostia

Euskal Herrian ahozko literatura bizi eta garrantzitsua izan dugu. Ipuin, esaera, igarkizun, jolas eta abarren bilketak aberastasun horren adibide argiak dira. Gurea bezalako herri txiki eta baserri munduari lotutako batean, ahozko literaturak pisu handia izan du. Are gehiago herritar gehienak analfabetoak izan dituen kultura batean. Baina ahozko literatura horrek, berez duen garrantzia eta pisuaz gaina, guztiz oinarrizkoa izan da gure kultura eta tradizioa mantentzeko, euskal literaturak aurre egin dezan eta baita, neurri handi batean, gaur egungo euskal Haur eta Gazte Literatura (HGL) dagoen lekuan egon dadin.

Ezin da, beraz, gaur egungo HGL ulertu ahozko literaturarekin duen zorra onartu gabe; tradizioaren eragina nabarmena da idazle askoren lanetan, hor daude, esaterako, B. Atxaga, P. Zubizarreta edo A. Lertxundiren lanak. Baina ahozko literaturak horrek, hain zuzen, animatu zuen Bizenta Mogel (1782-1854) haurrentzako lehen euskal liburua argitaratzera: Ipuin onac (1804), ipuin miragarrien aurrean Esoporen alegiak primatzen dituen obra.
Haurrentzako liburuak mundu guztian, oro har, nahiko berantiar izan badira ere –eta didaktikoak beren hastapenetan-, euskaraz atzerapen hori orokorra izan zen euskal literaturan, K. Mitxelenaren hitzetan zegokien garaikoak baino zaharragoak ematen zituzten obrak. Horrela Europan alegia XVII. mendean zehar maila gorenera heldu zen bitartean, euskaraz ez zen XIX. mendearen hasiera arte prodesse delectare edo “irakatsi gozatuz” korrontea azaldu (A. Iturriaga, L. Goyhetche edo J. B. Archu, beste batzuen artean).
Garai horretan haur eta gazteentzako liburu bakan batzuk baino ez dira argitaratzen euskaraz. XIX. mende bukaeran baserri eta nekazal mundua bultzatzen zuen erromantizismo berantiarrak eta sortu berria den sentimendu nazionalistak bultzatu egingo dute, lehen ikastolen sorrerarekin batera, haur eta gazte literaturaren hasiera; tematikoki bai teknika aldetik inguruko eta nazioarteko korronteetatik urrun dagoen literatura.
XX. mendearen lehen urteetan hasi ziren sortzen lehen eskola elebidunak Euskal Herrian, eta horiekin batera, argitaldari garrantzitsu bat, Lopez de Mendizabal, ageri gure artean haurrentzako irakurgai eta testu liburuak plazaratuz. Liburu horiekin batera herri ipuinak, haurrentzako lehen antzerki lana edo erlijio liburuak argitaratu ziren.

Eta XIX. mendean nazioartean gertatu zen bezala, euskaraz ere hasten dira helduentzat idatziriko zenbait lan haur eta gazte irakurleak bereganatzen. Horixe jazo zen, esaterako Abarrak (Kirikiño, 1918) edo Pernando Amezketarra. Bere ateraldi eta gertaerak (G. Mujika, 1927) nekazal munduan giroturiko umorezko liburuekin. Herri literatura ere haurrek bereganatu zuten. Barbierren (1931) edo Mayi Ariztiaren (1934) ipuin bilketek, edo Oxobik, batzuen ustez euskal alegiagilerik onenak, 1926an argitaraturiko alegiek hurbildu egin zuten ahozko tradizio hori haurren mundura. Idazlan horiek, eta baita herri ipuin batzuek, oso idazkera eta ilustrazio lan zaindua zuten ziren garairako. Dar-Dar-Dar (1929) edo Txomin Arlote (1929) ipuinak esandakoaren adibide argiak dira. Herri ipuin hauek argitalpen zainduetan plazaratu ziren John Zabalo “Txiki”ren ilustrazio moderno eta aitzindariekin, izan ere, “Txiki” izan da euskal ilustraziogintzaren aitzindarietako bat eta XX. mendeko lehen erdian izan genuen ilustratzaile garrantzitsuena.

HGLren hirugarren zutabea (sorkuntza eta irabazitako literaturekin batera) itzulpena dugu. Beste hizkuntzetatik euskarara eginiko ekarpenak. Alde horretatik aipagarria da euskaratutako idazlanen aniztasuna; hor daude, esaterako, Grimm anaien ipuinak (1929) edo Schmidenak (1929), O. Wilderen (1927), Croceren (1932) edo beste askoren lanekin batera.

Hau guztia euskarazko Haur eta Gazte Literaturaren hastapena izan zitekeen baina Espainian 1936an sorturiko gerrak, eta batez ere ondoren errepresioak, bat-bateko haustura ekarri zuen euskal letretan.

www.gernika.ru/ahotsak-etik hartuta!

Gaur egungo literatura ulertu nahi badugu uste dut beharrezkoa dela euskaldunon historian zehar literaturak jazan dituen gertaera orokor eta gutxi batzuen jakintza izatea.

Nahikoa gaurkoz! Datorren ostiralean gehiago! asteburu ona pasa! :)